Dlaczego 11 lipca? 📅
11 lipca 1943 r. – nazwaną później „krwawą niedzielą” – oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) zaatakowały równocześnie ponad sto polskich miejscowości na Wołyniu. Ofiary mordowano z okrucieństwem, często podczas niedzielnych mszy. Historycy ocenili, że w samym tylko lipcu zginęło od 8 do 12 tys. osób. Ta data stała się symbolem „rzezi wołyńskiej” – fal zbrodni, które w latach 1943-1944 pochłonęły, według IPN, ok. 100 tys. Polaków.
Geneza święta państwowego 🇵🇱
Po 1989 r. prawda o Wołyniu powoli przebijała się do świadomości publicznej. Wielką rolę odegrali świadkowie i badacze, m.in. prof. Władysław Siemaszko. W 2008 r. prezydent Lech Kaczyński ustanowił 11 lipca Dniem Pamięci na mocy decyzji prezydenckiej, ale dopiero ustawa z 22 lipca 2016 r. nadała mu status święta państwowego. Za ustawą głosowały wszystkie kluby poselskie, co pokazuje, że pamięć Wołynia łączy ponad podziałami.
Kontekst historyczny ⚔️
1. Mozaika II Rzeczypospolitej
Wołyń i Małopolska Wschodnia przed wojną były tyglem narodowości. Polacy stanowili średnio 15-20 % ludności, Ukraińcy ok. 65 %, resztę Żydzi, Czesi i Niemcy. Konflikt o ziemię, religię (Cerkiew prawosławna vs Kościół łaciński), a także polityka polskich władz (osadnictwo wojskowe, polonizacja administracji) potęgowały napięcia.
2. Ideologia OUN i UPA
Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów głosiła hasło „Ukraina dla Ukraińców”. Gdy front niemiecko-sowiecki zatrzymał się na Dnieprze, a struktury państwa polskiego upadły, ultranacjonaliści uznali, że nadszedł „dzień żniw” – czas oczyszczenia Wołynia z Polaków.
3. Eskalacja zbrodni
• luty 1943 – pierwsze napady na posterunki policji • marzec–czerwiec – palenie osad kolonistów wojskowych • 11 lipca – kulminacja mordów • 1944 – przeniesienie czystek na Galicję Wschodnią
Skala ofiar i forma ludobójstwa 🩸
Historycy IPN mówią o ok. 100 tys. Polaków zamordowanych w 4 województwach II RP. Zamordowano też kilka tysięcy Ukraińców wspomagających Polaków. Zbrodnia miała charakter ludobójstwa na tle etnicznym – ofiary ginęły tylko dlatego, że były Polakami. Używano siekier, wideł, pił, by zastraszyć i zmusić do ucieczki ocalałych.
Pamięć kontra zapomnienie 🕯️
Przez dekady powojenne temat wołyński był cenzurowany. Dopiero w latach 90. powstały stowarzyszenia kresowe, pomniki (Warszawa, Wrocław, Gdańsk). W 2013 r. Sejm nazwał zbrodnię „ludobójstwem”. Wraz z wybuchem wojny rosyjsko-ukraińskiej 2022 r. kwestia pamięci nabrała wymiaru geopolitycznego – Moskwa cynicznie wykorzystuje ją w propagandzie.
Jak obchodzimy święto w 2025 r.? 🎗️
- Centralne uroczystości w Warszawie – msza św. w Katedrze Polowej Wojska Polskiego, Apel Pamięci i złożenie wieńców przy pomniku rzezi wołyńskiej na Skwerze Wołyńskim.
- Lokalne upamiętnienia – miasta wojewódzkie organizują marsze pamięci, wystawy IPN i spotkania ze świadkami.
- Edukacja w szkołach – lekcje historii poświęcone Kresom, projekcja filmu „Wołyń” Wojciecha Smarzowskiego.
- Akcje online – hasztag #PamiętamyWołyń na X (Twitter), plansze edukacyjne w serwisach streamingowych.
- Wspólna modlitwa – biskupi Polski i Ukrainy prowadzą różaniec „o pokój i prawdę” transmitowany w TVP i Ukraińskiej Telewizji Publicznej.
Symbolika dnia 🕊️
• Znicz 🕯️ – światło pamięci • Biało-czerwony wstążka 🇵🇱 – godność ofiar • Chaber bławat 🟦 – kwiat pól wołyńskich
Znaczenie dla relacji polsko-ukraińskich 🌍
1. Prawda fundamentem przyjaźni
Polska wspiera Ukrainę w walce z rosyjską agresją. Jednocześnie domaga się ekshumacji i godnego pochówku ofiar. Kijów w 2023 r. zniósł moratorium na poszukiwania szczątków. Prace IPN-u ruszyły w parafii Parośla – to gest dobrej woli.
2. Wspólne deklaracje
W 2016 r. prezydenci Andrzej Duda i Petro Poroszenko podpisali apel o pojednanie. W 2022 r. parlament Ukrainy upamiętnił polskie ofiary minutą ciszy. Każdy taki krok zbliża narody.
Jak możesz uczcić pamięć? 💡
• Zapal znicz pod lokalnym pomnikiem. • Udostępnij biografię świadka na Facebooku. • Przeczytaj książkę „Wołyń ‑ historia nieznana”. • Wesprzyj Fundację „Kresy w Potrzebie”.
Fakty i mity 🔍
| Mit | Fakt | |---|---| | „Rzeź była odwetem za wcześniejsze krzywdy” | Eksperci wskazują, że skala i metody wskazują na planowe ludobójstwo. | | „Ofiar było kilkanaście tysięcy” | Źródła IPN: ok. 100 tys. | | „Sprawców nie da się ustalić” | Ustalono setki nazwisk dowódców UPA; część skazana przez sądy powojenne. |
Dlaczego pamięć jest ważna dziś? ⏳
- Bez prawdy nie ma pojednania – ukrywanie zbrodni tworzy grunt pod manipulacje.
- Edukacja przeciw nienawiści – znajomość historii zapobiega powtórce ekstremizmu.
- Wspólne bezpieczeństwo – Polska i Ukraina stoją ramię w ramię przeciw imperializmowi, ale muszą oprzeć sojusz na szczerości.
Kultura i literatura Wołynia 📚
• „Nienawiść” – opowiadanie Stanisława Srokowskiego • „Wołyń” – film Smarzowskiego, 2016 • „Zaporoska Mowa” – poemat o kresowym losie
Kalendarium najważniejszych rocznic
1943 – Krwawa Niedziela 1944 – kulminacja czystek w Galicji Wschodniej 1990 – pierwszy legalny marsz kresowian w Lublinie 2003 – list episkopatów Polski i Ukrainy „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie” 2016 – ustawowe święto państwowe 2023 – rozpoczęcie ekshumacji w Pusanówce
Podsumowanie 🧭
Narodowy Dzień Pamięci Ofiar Ludobójstwa na Wołyniu to coś więcej niż data w kalendarzu. To zobowiązanie, by głośno mówić prawdę, otaczać czcią ofiary, a jednocześnie budować pokojową przyszłość z sąsiadami. 11 lipca – zatrzymajmy się, zapalmy świecę, pomyślmy o tych, którzy zginęli, ponieważ byli Polakami.
Źródła: Instytut Pamięci Narodowej, „Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945” – Władysław i Ewa Siemaszko, „Wołyń we krwi 1943-1944” – Grzegorz Motyka, materiały Sejmu RP